Gerard Endenburg (1933-2025)

Hoe komt het dat de maan boven in de lucht blijft staan? Het was een van de vele vragen die kleine Gerard Endenburg zijn ouders stelde. Altijd was hij aan het vragen, waarom is dit, hoe zit dat? Hem vertellen wat hij moest doen zonder dat hij snapte waarom, daar moest je niet mee aankomen.
Dat merkte zijn oma. Die gebood de kleine Gerard, hij was toen vier: ga jij maar buiten spelen. Woedend was hij. ‘Dat iemand even besliste wat een ander moest doen’, zei hij in 1996 tegen de Volkskrant.

De sociocratische kringorganisatiemethode (SKM) die hij later zou ontwikkelen, legt dat soort overmacht aan banden. Dankzij het consent, waarover later meer, valt niemands mening te ontkennen. Met sociocratie had de kleine doordenker van toen een methode ontwikkeld waarin niemand een ander  zomaar meer de wet kon voorschrijven.

Als jongetje altijd op pad
Gerard Endenburg wordt geboren in Rotterdam, in 1933. Het echtpaar Endenburg, zeer betrokken bij de socialistische beweging, zet zich in voor een betere wereld. Altijd zijn ze op pad, Gerard gaat mee. Als ze thuis zijn, zijn er altijd mensen over de vloer; een traditioneel gezinsleven is het niet. Na de oorlog willen zijn ouders hun ideaal, een eerlijkere verdeling van welvaart, zelf in de praktijk brengen. Ze starten een bedrijf in consumentenelektronica en vormen dat om tot elektrotechnisch bedrijf voor de zakelijke markt.

‘Ik heb me opgesloten om na te denken’
In 1958 komt Endenburg in de zaak, na een ingenieursstudie elektrotechniek, tien jaar later wordt hij directeur. Maar wat betékent dat, een bedrijf leiden? ‘Ik heb me opgesloten om na te denken’, zegt hij in die tijd. ‘Wat ís een bedrijf, waar heb je het dan over, wat is dan belangrijk? Ik kwam erachter dat het een stuurvraagstuk was. Hoe macht functioneert, is allesbepalend voor het gedrag van mensen. Om macht te sturen, ontwikkelde ik de sociocratische kringorganisatiemethode.’

Werkplaats Kindergemeenschap
Met sociocratie en consent komt de jonge Gerard in aanraking op de Werkplaats Kindergemeenschap van maatschappijhervormer Kees Boeke, in Bilthoven. Daar doen zijn ouders hem in 1941 op school, omdat ze vinden dat het traditionele onderwijs niet past bij de doordenker die hun zoon is. De Werkplaats functioneert op basis van gelijkwaardigheidsbeginselen van de quakers. ‘Werkers’, zoals de leerlingen heten, zijn gelijkwaardig aan de ‘medewerkers’, de leerkrachten. De werkers worden serieus genomen en krijgen verantwoordelijkheid. ‘Als je een tafel nodig had, zocht je planken en ging timmeren’, vertelde Endenburg ooit.

Sociocratie buiten het onderwijs
Endenburg ontwikkelt uit de ideeën van Kees Boeke en principes uit de technische wetenschap, de sociocratische kringorganisatiemethode (SKM). In eerste instantie doet hij dat voor het bedrijf waarvan hij directeur is, Endenburg Elektrotechniek.
Gelijkwaardigheid bij de beleidsbesluitvorming, het, consent, is een van de vier constructieregels.
Die gelijkwaardigheid leidt tot ander gedrag: als je meebesluit en medeverantwoordelijk bent, ben je meer betrokken en gedraag je je ook verantwoordelijker. (In Endenburgs woorden: ‘Structuur bepaalt gedrag.’) Daarnaast biedt de methode manieren om organisaties flexibel in te richten, volgens een hiërarchie van zowel top-down als bottom-up gekoppelde kringen, zodat ze sneller in kunnen spelen op veranderingen.

Einde aan de machtsstrijd
‘Gerards methode maakt een eind aan de eeuwige machtsstrijd: wie is hier de baas, wiens zin gaan we doen?’ zegt Pieter van der Meché, de huidige directeur van het Sociocratisch Centrum, dat Endenburg oprichtte. ‘En de betrokkenheid die je organiseert, is schaalbaar. Met honderd mensen consent krijgen voor een voorstel is ingewikkeld, maar door de hiërarchie in de kringen en de dubbele koppeling wordt het behapbaar.’

Mede daarom werken momenteel tientallen van de bijna 80 verloskundige samenwerkingsverbanden met sociocratie: dankzij de kringstructuur hebben hun achterbannen, die soms uit wel honderden medewerkers bestaan, een plek in de organisatie én in de besluitvorming.

‘Sociocratie scheelt veel tijd, ruzie en geld in de geboortezorg’
Eric Hallensleben, gynaecoloog in ruste, maakte in 2011 kennis met sociocratie. ‘In de geboortezorg heb je heel grote partijen, zoals ziekenhuizen, en hele kleine, zoals eenmans-verloskundige praktijken’, zegt hij. ‘Alleen met sociocratie kun je er samen uit komen, hebben we de afgelopen jaren in het veld gemerkt. Anders wil de ene partij zijn zin doordrijven ten koste van de ander.
‘Met sociocratie regel je de gelijkwaardigheid van de partijen heel duidelijk. Dat scheelt veel tijd, ruzie en geld. Ook op landelijk niveau werken de beroepsgroepen nu samen op basis van gelijkwaardigheid.’

Eigen bedrijf is proeftuin
In de beginjaren van Endenburgs sociocratisch model is Endenburg Elektrotechniek de proeftuin. Niet iedereen is enthousiast. Medewerkers hebben het over ‘het speeltje van de baas’ en komen niet altijd naar de kringvergaderingen, waar met consent beleid wordt vastgesteld. Dat hoeft ook niet, je komt als je het belangrijk genoeg vindt. Als het beloningsmodel op de agenda staat, is de opkomst ineens hoog.
In 1976 overleeft het bedrijf de oliecrisis door de toepassing van de sociocratische methode. Dankzij de uitstekende bottom-upcommunicatie via de dubbele koppeling belandt een gouden idee van de werkvloer in no time op de tafel van de directie.

Sociocratie past bij de jaren ’70 van meepraten
Endenburg begint met het Sociocratisch Centrum om andere organisaties te helpen zich deze manier van werken eigen te maken. Zijn aanpak past in de tijdgeest: het is 1978, de tijd van meepraten, van anti-autoritaire opvattingen, ook op het werk.
Klanten vindt hij tijdens lezingen die hij geeft in hotelzaaltjes. Een bedrijf in de vleesindustrie, een organisatie in de gehandicaptenzorg. Op het opleidingsinstituut van de politie, in Warnsveld, spreekt Endenburg jarenlang op bijscholingsdagen.
In de jaren 70 en 80 schrijven binnen- en buitenlandse media regelmatig over sociocratie. NRC Handelsblad heeft het over een ‘blauwdruk van een nieuwe samenleving’.

Er zijn contacten met de vakbeweging. Wil Albeda, minister van Sociale Zaken, wordt topkringlid (een soort bestuurslid) bij het Centrum en spreekt van sociocratie als ‘de logische stap na democratie’. Ook met andere politici is er door de jaren heen contact (onder meer Albeda’s opvolger Jan de Koning, Hans Dijkstal, Hans Wijers). Endenburg is regelmatig in het buitenland (VS, Canada, Pakistan, India) voor lezingen, advies en begeleiding van organisaties. Wetenschappelijke onderbouwing van zijn methode levert hij in zijn proefschrift Sociocratie als sociaal ontwerp in 1992.

In 1998, hij is dan een jaar directeur-af bij Endenburg Elektrotechniek, wordt hij bijzonder hoogleraar in Maastricht, waar hij onder meer afstudeerkringen introduceert. Studenten beoordelen daar elkaars scripties – en dat doen ze heel streng.

‘De angst voor het oordeel van je baas is sterk’
Voor Endenburg zijn de vier constructieregels glashelder. Maar in organisaties die met de methode werken, verwateren ze vaak ook weer. Annewiek Reijmer, die in 1986 bij het Sociocratisch Centrum kwam werken en die Endenburg in 2008 opvolgde als directeur: ‘Gerard dacht: dan hebben mensen niet genoeg scholing gekregen. Dus ging hij dat op poten zetten. Nog weer later dacht hij: het komt door de conditionering van mensen. Het denken in tegenstellingen, of-of in plaats van en-en, de angst om te zeggen wat je denkt, bang zijn voor het oordeel van je baas: dat is gewoon heel sterk.’

En nu de samenleving
In 2008 zwaait Endenburg af als directeur van het Sociocratisch Centrum, hij is dan 75 jaar. Maar hij blijft elke dag naar kantoor komen. ‘Ik dacht dat ik een heel eind klaar was met het ontwikkelen […]’, zegt hij in 2010 in tijdschrift Safe, ‘maar toen kwam de vraag: en hoe organiseer je dan de sámenleving?’ Hij wil nu ‘een goede structuur voor de samenleving neerzetten’, zegt hij. In 2017 publiceert hij de weerslag van dat project: Samenleven door middel van de sociocratische kringorganisatie.

Hij vindt zichzelf ook meer een maatschappijvernieuwer dan een organisatievernieuwer, aldus Reijmer. Zijn Gerard Endenburg Foundation financiert initiatieven die gelijkwaardigheid bevorderen en overmachtsstructuren transformeren.
Tot op hoge leeftijd houdt hij belangstelling voor de inrichting van de samenleving. Wanneer zelf lezen lastig wordt, leest Reijmer hem Een kleine geschiedenis van de gelijkheid voor, van Thomas Piketty. ‘Dat vond hij razend interessant.’

De erfenis
En nu? Wat is de erfenis van Gerard Endenburg?
Organisaties over de hele wereld gebruiken de methode. Pieter van der Meché, de huidige directeur van het Centrum: ‘Duizenden mensen hebben met sociocratie geëxperimenteerd in hun gezin, hun sportclub, hun werk. De SER vindt de medebeslissingsbevoegdheden van medewerkers zo ver gaan dat ze ontheffing geeft van de verplichting om een OR hebben aan organisaties die met SKM werken.’

De beweging Extinction Rebellion, die zich onder meer inzet voor de afschaffing van fossiele subsidies van de Nederlandse overheid, is sociocratisch georganiseerd. Scholen werken ermee in basis- en voortgezet onderwijs, coöperaties (voor onder meer wonen en voedselvoorziening) gebruiken sociocratie om slagvaardig besluiten te nemen en vergadertijd te beperken.

Endenburg initieerde ook de oprichting van The Sociocracy Group (TSG). Dat is een wereldwijde sociocratische franchise waarin het Sociocratisch Centrum samenwerkt met TSG-vestigingen in Frankrijk, Canada, Spanje en Zwitserland. En dan zijn er nog tientallen andere aanbieders van sociocratie wereldwijd, en sociocratie is de inspiratie voor onder meer holacracy.

Dat Endenburg niet heeft meegemaakt dat sociocratie het nieuwe gangbare samenlevingsmodel is, daar was hij niet teleurgesteld over, aldus Annewiek Reijmer. ‘’Conditionering doorbreken is lastig’, zei hij altijd. Hij heeft gedaan wat hij zag als zijn taak in het leven: sociocratie ontwikkelen en de wereld in helpen. Aan anderen de taak om de methode te gebruiken.’